Эстәлеккә күсергә

Сортавала

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Сортавала
ФлагГерб
Рәсем
Рәсми атамаһы Сортавала[1]
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Сортавальское городское поселение[d][2] һәм Сортавальский район[d]
Административ-территориаль берәмек Сортавальское городское поселение[d]
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан Ладога
Халыҡ һаны 1600 кеше (1897)[3],
17 611 кеше (1959)[4],
21 000 кеше (1967)[3],
22 188 кеше (1970)[5],
21 618 кеше (1979)[6],
22 579 кеше (1989)[7],
22 800 кеше (1992)[3],
21 700 кеше (1996)[3],
21 200 кеше (1998)[3],
20 600 кеше (2000)[3],
20 200 кеше (2001)[3],
21 131 кеше (2002)[8],
21 100 кеше (2003)[3],
20 500 кеше (2005)[3],
20 100 кеше (2006)[3],
19 800 кеше (2007)[3],
19 500 кеше (2008)[9],
19 374 кеше (2009)[10],
19 235 кеше (2010)[11],
19 200 кеше (2011)[3],
19 174 кеше (2012)[12],
19 034 кеше (2013)[13],
18 857 кеше (2014)[14],
18 830 кеше (2015)[15],
18 746 кеше (2016)[16],
18 762 кеше (2017)[17],
18 801 кеше (2018)[18],
18 847 кеше (2019)[19],
18 831 кеше (2020)[20],
14 867 кеше (2021)[21],
14 787 кеше (2023)[22]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 5 метр
Туғандаш ҡала Сёльвесборг[d]
Майҙан 15 км²
Почта индексы 186790
Рәсми сайт городсортавала.рф
Вид из этого места
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1468
Урындағы телефон коды 81430
Карта
 Сортавала Викимилектә

Сортавала йәки Сортавала (фин. һәм карел. Sortavala Sortavala, швед. Sordavala; 1918 йылға тиклем Сердоболь) — Рәсәй Федерацияһы Карелия Республикаһының республика әһәмиәтендәге ҡалаһы. Сортавальский муниципаль районының административ үҙәге, Сортавальский ҡала биләмәһен барлыҡҡа килтерә. Рәсәйҙең тарихи ҡалалары исемлегендә тора.

Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Атамаһының ышаныслы этимологияһы булмауы төрлө риүәйәт, легенда һәм лингвистик гипотезалар менән тулыландырылған.

Дин менән бәйләнгән легендаларҙың береһе Валаам һәм Коневецкий монастырҙары менән бәйле. Был легенда буйынса «сортавала» һүҙе «власть черта» (фин sorta урыҫ «шайтан», valta — власть) һүҙе менән бәйләнгән — әйтеүҙәренсә, нәҡ ошо ярға Валаамды иноктары тарафынан изеләндереү ваҡытында ҡыуылған шайтан килеп туҡтаған[23]

Икенсе версия буйынса, бының авторы - академик Грот Яков, был атама фин һүҙе sorttawa (рассекающий-ярыусы) сифат ҡылымынан алынған, ул Ладога күленең Вакколахти ҡултығын икегә бүлеп тороусы ҡаланы аңлатҡан.

Өсөнсө версия буйынса, топоним суффикс -la менән даими нигеҙҙә игенселек ултраҡтарының барлыҡҡа килеү менән бәйләнгән. Был версия буйынса, бында йәшәгән тәүге кешеләрҙең ҡушамат исеме Sortava булып, уға -va суффиксын ҡушҡандан һуң был һүҙ балтиҡ буйы финдәренең sortaa (карел sordua) ҡылымынан килеп сыҡҡан «повергать, валить (урман), косить (үлән)» тигән төшөнсәне аңлатҡан[24].

Шулай ҙа нисек кенә булмаһын, «Сортавала» һүҙенең килеп сығышы карел этимологияһын күҙ алдында тота. Версияларҙың береһе шулай уҡ урыҫтарҙың Сердоболь-Сердоволь һүҙенең карел-швед телендә әйтелеше тип тә аңлата. Рәсәй төньяғында «сердоболь» йәки «сердобольник» һүҙе менән әлегә тиклем гөлйемеш үҫемлеген атайҙар.

Символикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1788 йылда Сортавала гербы

Сортава символикаһы XVII быуат аҙағында шведтар ҡулы аҫтында торған Сордавалльский графлығы Банер ғаиләһенә тапшырылыуға барып тоташа. Аҙаҡ, белеүебеҙсә, нәҡ ошо ғаиләнең бер гербы ҡала гербын төҙөү өсөн ҡулланыла. Сердоболды рус ғәскәрҙәре алғандан һуң, ҡала символы үҙгәртелмәй, ә 1788 йылдың 4 октябрендә Екатерина II тарафынан Сенаттың «Рига, Ревель, Выборг губерналарының һәм Олонец наместниклығының ҡайһы бер ҡалаларының ҡала гербы тураһындағы докладын» (закон № 16716) раҫлай. Ул саҡта Сердоболь гербы ошолай һүрәтләнгән:

Xix быуат аҙағында герб биҙәлә: уға үрелгән алтын бауҙар өҫтәлә, ә ҡыҙыл флагҡа аҡ өсмөйөштәр ҡуйыла. 1892 йылда фин архитекторы Аминов гербты ҡала планында һүрәтләй һәм был һүрәт ҡануни булып раҫлана. Ошо уҡ герб Сортавала ҡалаһының гербы итеп 1991 йылдың 28 декабрендә ҡала советының халыҡ депутаттары тарафынан ҡаланың символы сифатында ҡалдырыла.

Тарихи һәйкәлдәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1840 йылда Сортаваланың планы
XХ быуат башында Сортавала
1939 йылда ҡала панорамаһы
1954 йылда АҠШ картография хәрби хеҙмәтенең картаһында

Туғанлашҡан ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сортавала нисә йылда сыҡҡан матбуғат баҫмалары — «Ладога крайы» — гәзит аҙнаға бер Приладожий Төньяҡ гәзите һәм «Ладоганан-Сортавала», Приладожский гәзите «Хәбәрһеҙ Приладожий» кабель бди урындағы телеканалдарҙың береһендә «Брэвис», шулай уҡ радиостанцияһы рәсәй радиоһы (FM 67,15),Радио Маяк (69,13), Урыҫ Радиоһы Сортавала (FM 100,8) Ретро FM (FM 101,9) һәм радио Юл (FM 102,6), бынан тыш, фин Nova Radio. Радиосеть проводной ҡалаһында эшләй.

Николай Чудотворец православие сиркәүе

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала хакимиәте сауҙагәр Сиитонен йортонда урынлашҡан. Пааво Уотила архивынан.
«Сортавала» ҡунаҡханаһы

Иҫкәрмә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған 728 совет яугирҙарҙың туғандаштар ҡәберлеге[25]. 1959 йылда ҡәберғә тубыҡланған яугир һәм балалы ҡатындың скульптура төркөмө ҡуйыла[26].
  • Бөйөк Ватан һуғышында Карелияны фин илбаҫарҙарынан азат итеүҙен 25 йыллығы хөрмәтенә һәйкәл. 1969 йылда һәйкәл Петрозаводский шоссеһында ҡуйылған, унда 122 мм-лы гаубица бейек постаментҡа баҫтырылып ҡуйылған.
  • 1941 йылда Сортаваланы обороналаусы яугир-геройҙар һәйкәле. Сортавала — Лахденпохья шоссеһының 18-се километрында ҡуйылған (1975 йылда).

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ шведская Википедия (швед.) — 2001.
  2. ↑ ОКТМО (урыҫ)
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 Народная энциклопедия «Мой город». Сортавала
  4. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 май 2013 года.
  5. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 29 сентябрь 2013 года.
  6. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 7 ноябрь 2021 года.
  7. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Архивировано 26 сентябрь 2011 года.
  8. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  9. ↑ Наиболее крупные города Республики Карелии (число жителей - оценка на 1 января 2008 года), тысяч человек. Дата обращения: 27 май 2016. Архивировано 11 август 2017 года.
  10. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 18 май 2015 года.
  11. ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений. Федеральная служба государственной статистики. Дата обращения: 2013. Архивировано 6 сентябрь 2013 года.
  12. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 16 май 2013 года.
  13. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат (2013). — Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов. Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано из оригинала 12 октябрь 2013 года.
  14. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 10 август 2014 года.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 23 сентябрь 2015 года.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (5 октябрь 2018). Дата обращения: 15 май 2021. Архивировано 8 май 2021 года.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (31 июль 2017). Дата обращения: 31 июль 2017. Архивировано 31 июль 2017 года.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Дата обращения: 25 июль 2018. Архивировано 26 июль 2018 года.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. Дата обращения: 31 июль 2019. Архивировано 2 май 2021 года.
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. Дата обращения: 17 октябрь 2020. Архивировано 17 октябрь 2020 года.
  21. ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX). Дата обращения: 1 сентябрь 2022. Архивировано 1 сентябрь 2022 года.
  22. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.). Федеральная служба государственной статистики (18 август 2023). Дата обращения: 23 август 2023.
  23. ↑ Г. М. Керт, Н. Н. Мамонтова. Загадки карельской топонимики. / Изд. 3-е, испр. и доп. — Петрозаводск: Издательство «Карелия», 2007. — С. 79—82. — 120 с.: ил.
  24. ↑ Viljo Nissilä «Suomen Karjalan nimisto» (Ономастика финской Карелии)
  25. ↑ Братская могила советских воинов. Дата обращения: 17 март 2020.
  26. ↑ Великая Отечественная война в Карелии: памятники и памятные места. — Петрозаводск, 2015. — 334 с.: ил.
  27. ↑ Партнёрства (города-побратимы). Дата обращения: 22 ғинуар 2011. 2011 йыл 19 август архивланған.
  28. ↑ Развитие международного сотрудничества. Дата обращения: 22 ғинуар 2011. 2011 йыл 27 август архивланған.
  • Сердоболь // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Власов П. Н., Стафеев Б. М. Сортавала. — 2-е изд., испр. и доп. — Петрозаводск: Карелия, 1985. — 120 с.: ил. — (Города и районы Карелии)
  • Климат Сортавалы // Под ред. Ц. А. Швер, Л. С. Раховой. — Л., 1988
  • История архитектуры города Сортавала = Sortavalan arkkitehtuurin historia = The History of Architecture of the Town of Sortavala / Авт. текста Л. М. Попова; Пер. на англ. яз.: В. С. Новиков, В. П. Новикова; Пер. на фин. яз. Т. Приике. — Сортавала, Петрозаводск: Издат. Дом ПетроПресс, 1995. — 64 с.: ил. — Текст парал.: рус., фин., англ.
  • Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2011. — Т. 3: Р — Я. — С. 119. — 384 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-8430-0127-8.
  • Г. М. Керт, Н. Н. Мамонтова. Загадки карельской топонимики. / Изд. 3-е, испр. и доп. — Петрозаводск: Издательство «Карелия», 2007. — 120 с.: ил.
  • Сортавала: Рек. указ. лит. / Гос. публ. б-ка КАССР. — Петрозаводск: Б. и., 1990. — 40 с. — (Города Карелии).
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Сортавала&oldid=1207597» битенән алынған