Эстәлеккә күсергә

Валдай

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Валдай
Флаг[d]
Рәсем
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Валдайское городское поселение[d][1], Валдайский район[d], Валдай өйәҙе[d] һәм Валдай өйәҙе[d]
Административ-территориаль берәмек Валдайское городское поселение[d], Валдайский район[d], Валдай өйәҙе[d], Крестецкий промышленный район[d] һәм Валдайский район[d]
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Халыҡ һаны 4900 кеше (1856)[2],
2900 кеше (1897)[2],
3000 кеше (1913)[2],
7100 кеше (1931)[2],
10 603 кеше (1959)[3],
14 118 кеше (1970)[4],
17 897 кеше (1979)[5],
19 173 кеше (1989)[6],
19 700 кеше (1992)[2],
19 800 кеше (1996)[2],
19 700 кеше (1998)[2],
18 800 кеше (2001)[2],
18 703 кеше (2002)[7],
18 700 кеше (2003)[2],
18 100 кеше (2005)[2],
17 800 кеше (2006)[2],
17 500 кеше (2007)[2],
16 995 кеше (2009)[8],
16 098 кеше (2010)[9],
16 100 кеше (2011)[2],
15 539 кеше (2012)[10],
15 152 кеше (2013)[11],
14 758 кеше (2014)[12],
14 614 кеше (2015)[13],
14 589 кеше (2016)[14],
14 379 кеше (2017)[15],
14 240 кеше (2018)[16],
14 119 кеше (2019)[17],
13 987 кеше (2020)[18],
14 074 кеше (2021)[19]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 210 метр
Туғандаш ҡала Торжок
Почта индексы 175400–175405
Рәсми сайт valday-gorod.ru
Вид с воздуха
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1495
Урындағы телефон коды 81666
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Валдае[d]
Карта
 Валдай Викимилектә

Валдай — Рәсәйҙәге ҡала (1770 йылдан[20]), Новгород өлкәһенең Валдай районы һәм Валдай ҡала биләмәһенең административ үҙәге

Халҡы — 13 987 кеше (2020)

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иверский монастыры

«Валдай» һүҙенең боронғо телгә алыныуы Новгородтың 1140—1151 йыл менән даталанған 740-сы туҙға яҙылған грамоталарында бар, унда һүҙ Валдайҙан алына торған һалым тураһында һүҙ бара[21]; һүҙ , бәлки, тотош төбәк хаҡында, ә конкрет тораҡ пункт тураһында түгел, ул билдәле Валдай торағы кеүек 1495 йылда беренсе тапҡыр телгә алына[22] . Был исем Валдай күле янында урынлашыуы буйынса атала.

1654 йылға тиклем — һарай ауылы, һуңынан 1764 йылға тиклем Иверский монастырына тапшырыла. Был ваҡытта ауыл Богородицыно исемен йөрөтә[23][24].

1770 йылдың 28 майында Валдай ҡала статусын ала. Валдайҙың Мәскәү һәм Петербург почта тракты буйында урынлашыуы ҡаланың сәскә атыуына һәм һөнәри үҫешенә булышлыҡ итә. Ҙур һәм бәләкәй ҡыңғырауҙар ҡойоусы Валдай оҫталары бөтә Рәсәйҙә дан тота. Валдайҙа Александр Николаевич Радищев, Александр Сергеевич Пушкин, Николай Алексеевич Некрасов, Владимир Александрович Серов, Гавриил Романович Державин була.

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала Валдай ҡалҡыулығында, Валдай күле яры буйында, Бөйөк Новгородтан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 140 км алыҫлыҡта, Мәскәү — Санкт-Петербург М10 (E 105) федераль автомобиль юлынан 386-сы километрҙа урынлашҡан.

Климаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Уртаса йыллыҡ һауа температураһы — 3,5 °C
  • Уртаса яуым — төшөм күләме — 701мм
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 5 7 14 26 29 31 33 34 30 23 12 8 34
Уртаса максимум, °C −6,3 −5,3 −0,2 8,2 16,3 21 22,1 20,4 14,1 7,5 0,3 −3,7 7,9
Уртаса температура, °C −10 −9,4 −4,9 3,3 10,3 15,0 16,6 15,2 9,7 4,4 −2,1 −6,6 3,5
Уртаса минимум, °C −13,7 −13,5 −9,6 −1,5 4,4 9,1 11,1 10,0 5,4 1,4 −4,4 −9,5 1,4
Абсолют минимум, °C −47 −45 −33 −24 −7 −4 3 −2 −8 −17 −28 −44 −47
Яуым-төшөм нормаһы, мм 42 31 37 41 55 74 85 81 70 75 60 50 701
Сығанаҡ: [25]climate-data.org

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2019 йылдың 1 ғинуарына ҡала халҡы һаны буйынса Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһы араһында 812-се урында тора 2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала 806 Рәсәй Федерацияһының 1112[26] ҡалаһы араһында [27] 375-се урында була

 

Транспорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тимер юлдар Октябрьский тимер юлының тимер юлы станцияһы линияһында:

  • Бологое-Мәскәү — Валдай — Иҫке Русса — Дно-1
  • Санкт-Петербург - Кесе Вишера - Окуловка - Бологое-Мәскәү - Валдай - Иҫке Русса

Автобустар юлы

Ҡала эсендә ташыуҙарҙы муниципаль автотранспорт предприиятиеһе һәм бер нисә таксомотор фирма башҡара

Һыу транспорты Йәйге осорҙа ҡала һәм Иверский монастыры араһында элегерәк шәхси теплоход «Заря-211» йөрөгән.

Мәғариф[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаланың муниципаль мәғариф системаһы балалар баҡсалары, мәктәптәр һәм гимназиянан ғибәрәт:

  • М. Аверин исемендәге 1-се урта дөйөм белем биреү мәктәбе.
  • 2-се дөйөм белем биреү урта мәктәбе
  • Гимназия

Ҡала биләмәһендә урынлашҡан урта профессиональ белем биреү учреждениеһы Новгород өлкәһенең Мәғариф министрлығына ҡараған өлкә учреждениеһы булып тора:

  • ОАПОУ "Валдай аграр техникумы»

Фән[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Гидрологик Дәүләт институтының Валдай филиалы[28]

Һаулыҡ һаҡлау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һаулыҡ һаҡлау системаһы:
* «Валдай үҙәк район дауаханаһы»
* «Л.Г. Соколов исемендәге 122-се клиник дауахана» ФГБУЗ филиалы, М-10 федераль трассала зыян күреүселәргә ашығыс махсуслаштырылған ярҙам күрһәтеү өсөн.

Мәҙәниәт һәм сәнғәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡҡа мәҙәни-ял хеҙмәттәрен тәьмин итеүҙе түбәндәге мәҙәниәттең муниципаль учреждениелары тормошҡа ашырыусы муниципаль мәҙәниәт:[29]

  • «Валдай үҙәкләштерелгән клуб системаһы»
  • Б С. Романов исемендәге Валдай муниципаль районы китапханаһы
  • «Валдай халыҡ ижады йорто»
  • «Валдай балалар сәнғәт мәктәбе»
  • «Мәрәкә» автоклубы
  • Кино-концерт залы «Хыял»
  • Ижади коллективтар: Вокал коллектив "Менестрели йыр театры", хореографик коллектив «Иртәгәһе көнө» һәм башҡалар.
  • Йәштәр үҙәге "Урын.Валдай"

Физкультура һәм спорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Физкультура-һауыҡтырыу комплексы «Кристалл» 2011 йылда «Газпром-балаларға» программаһы буйынса төҙөлгән. 2012 йылдың 21 февралендә асыла. Составына «канада» тибындағы боҙ аренаһы — 56 сы 26 метр, көйәрмәндәр өсөн 326 урынлыҡ трибуналар, индивидуаль әҙерлек залы, шөғөлләнеү өсөн ЛФК залы [30].
  • Балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе
  • «Ронин» каратэ клубы
  • Йәштәрҙең «Йәшлек» үҙәге
  • «Атлет» спорт клубы
  • Шахмат клубы
  • Футбол командаһы
  • «Йәштәр» физкультура-һауыҡтырыу комплексы

Элемтә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалала элемтә хеҙмәтен түбәндәге операторҙар күрһәтә:

  • Новгород һәм Псков өлкәләрендә «Ростелеком» филиалы (ФНПО), «Евразия Телеком Ру», «Интеграл», «НовЛайн».
  • Кәрәҙле телефон элемтәһе хеҙмәттәрен «МТС», «Билайн», «МегаФон» һәм «Tele2» операторҙары тәҡдим итә.

Туризм[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Милли паркта урман Валдай

Валдай популяр туристик үҙәк булып тора. Ҡыңғырауҙар музейы һарай «Великомученица Екатерина хаҡына» (XVIII быуат) сиркәүе бинаһында урынлашҡан. Валдайҙың үҙәк майҙаны янында өйәҙ ҡалаһы музейы урынлашҡан. Валдай күле утрауында — Иверский монастыры. Валдай ҡалаһы Валдай милли парк сиктәрендә урынлашҡан

Валдайҙың иҫтәлекле урындары булып Введенский сиркәүе тора, ул шулай уҡ реставрация талап итә, Петр һәм Павел сиркәүе, Иаков Боровичский сиркәүе, Вахрушев һәм Меньшиков усадьбалары паркы, Соловьев паркы һ.б.

Хәрби инфраструктура[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалала урынлашҡан Ленин орденлы 42-се Путилов-Киров Гвардия зенит ракета полкы урынлашҡан.

Пенитенциар учреждение[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әлеге ваҡытта ҡалала үҙ эшмәкәрлеген Новгород өлкәһе буйынса №4 УФСИН Рәсәйҙең дөйөм режимдағы холоҡ төҙәтеү колонияһы башҡара.

1957 йылда мебель етештереүҙе арттырыу маҡсатында колониялар төҙөлә башлай, сөнки хөкөм ителеүселәр фанера етештерә. 60-сы йылдарҙа учреждение Красногорск механик заводы һәм Балашиха механик заводы менән әүҙем хеҙмәттәшлек итә. Бөгөн төп йүнәлештәре булып металл етештереү, тегеү продукцияһы, ағас эшкәртеү, аҙыҡ-түлек һәм тротуар плиткалары етештереү. Ағас эшкәртеүҙең нигеҙе булып ағастан тәҙрә һәм ишек блоктарын, йыһаздар етештереү тора. Теген производствоһы эш кейемдәре һәм постель кәрәк-яраҡтарынан ғибәрәт[31].

Туғанлашҡан ҡалалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Страна Город-побратим Год установления связи
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы Торжок 1998
Беларусь Беларусь Вилейка 2008
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы Павловск -
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы Пушкин 2000
Америка Ҡушма Штаттары АҠШ Каньон-Сити, Колорадо штаты 1992
Венгрия Венгрия Хайдубёсёрмень 2009

Галерея[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Екатерина сиркәүе
    Екатерина сиркәүе
  • Валдайҙа Введенский сиркәүе
    Валдайҙа Введенский сиркәүе
  • Иаков Боровичский сиркәүе
    Иаков Боровичский сиркәүе
  • Сүп-сар өсөн ҡыңғырау стилле урна
    Сүп-сар өсөн ҡыңғырау стилле урна
  • Валдайҙа Азатлыҡ майҙаны
    Валдайҙа Азатлыҡ майҙаны
  • Азатлыҡ майҙанында Троица соборы
    Азатлыҡ майҙанында Троица соборы

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ ОКТМО (урыҫ)
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Народная энциклопедия «Мой город». Валдай. Дата обращения: 17 июнь 2014. Архивировано 26 июль 2014 года.
  3. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 май 2013 года.
  4. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 29 сентябрь 2013 года.
  5. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 7 ноябрь 2021 года.
  6. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Архивировано 26 сентябрь 2011 года.
  7. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  8. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 18 май 2015 года.
  9. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. 12. Численность населения муниципальных районов, поселений, городских и сельских населённых пунктов Новгородской области. Дата обращения: 2 февраль 2014. Архивировано 30 март 2014 года.
  10. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 16 май 2013 года.
  11. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 12 октябрь 2013 года.
  12. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 10 август 2014 года.
  13. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 23 сентябрь 2015 года.
  14. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (5 октябрь 2018). Дата обращения: 15 май 2021. Архивировано 8 май 2021 года.
  15. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (31 июль 2017). Дата обращения: 31 июль 2017. Архивировано 31 июль 2017 года.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Дата обращения: 25 июль 2018. Архивировано 26 июль 2018 года.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. Дата обращения: 31 июль 2019. Архивировано 2 май 2021 года.
  18. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. Дата обращения: 17 октябрь 2020. Архивировано 17 октябрь 2020 года.
  19. ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX). Дата обращения: 1 сентябрь 2022. Архивировано 1 сентябрь 2022 года.
  20. ↑ СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1989 года / Сост. В.А.дударев, Н.А.Евсеева. - М.Известия, 1980.- 702 с. - С. 1809.
  21. ↑ Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. — 2-е изд. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — 872 с. — ISBN 5-94457-165-9. — С. 341.
  22. ↑ Валдай // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  23. ↑ Валдай / Сайт города Валдай / Валдайский Иверский Богородицкий Святоозёрский православный мужской монастырь: страницы истории
  24. ↑ История Валдая
  25. ↑ Научно-прикладной справочник по климату СССР. — Л.: Гидрометеоиздат, 1988. — Т. серия 3. Многолетние данные. — 692 с. — 520 экз.
  26. ↑ с учётом городов Крыма
  27. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
  28. ↑ Валдайский филиал ГГИ. Архивная копия от 1 ғинуар 2014 на Wayback Machine
  29. ↑ Перечень муниципальных учреждений культуры
  30. ↑ Информация о ФОК «Кристалл»
  31. ↑ Колония №4. www.53.fsin.su.Дата обращения: 12 февраля 2019.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Валдай&oldid=1035471» битенән алынған